نویسندگان
1 دکتری جامعه‌شناسی و مدرس گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان
چکیده
گزینش کنش‌های انسانی متأثر از عوامل متعددی است. برخی از نظریه‌پردازان بر عوامل فردی و اراده و برخی بر نقش عوامل پیرامونی تأکید دارند. انسان به‌عنوان موجودی مختار و انتخاب‌گر، کنش‌های خود را در فرایندی که متأثر از اراده و محیط است، برمی‌گزیند. محاسبه و گزینش کنش‌های همنوایانه یا کجروانه متأثر از عوامل پیرامونی [جسمی، روانی، موقعیتی، ساختاری (اجتماعی، اقتصادی، ...)] است. بر اساس نظریات گزینش عقلانی، ارتکاب اعمال کجروانه امری گزینشی بوده و این گزینش، تحت تأثیر عوامل و پدیده‌های گوناگونی است. تحلیل‌های محققان از آیات و روایات اهل‌بیت(علیهم السلام)، بیانگر پذیرش این نکته در آموزه‌های شیعی است که اختیار و اراده انسان تحت تأثیر عوامل پیرامونی، محدودیت‌هایی پیدا می‌کند که البته به معنی سلب شدن اختیار از او نیست و این مقاله، تأثیرات عوامل پیرامونی را به عنوان کلی، تبیین و تحلیل می‌کند. در تحلیل این مقوله، به برخی از عوامل محدودکنندۀ اختیار و تأثیرگذار در گزینش انسان از نگاه منابع اسلامی، اشاره شده و بررسی این متغیرها به ترتیب در سطوح خرد، میان‌برد و کلان پیگیری شده است. روش پژوهش، تحلیل محتوای توصیفی و کیفی است. هدف پژوهش، تحلیل محتوای قرآن و منابع روایی و تفسیری است. موضوع نیز عبارت است از: توصیفِ نگاه قرآن و احادیث شیعه در مورد نقش‌آفرینی عوامل پیرامونی در محاسبه و گزینش کنش‌های اختیاری. تحلیل محورهای آیات و روایات، حکایت از همسویی فی‌الجمله مضامین این آموزه‌ها با محورهای نظریات مدرن جامعه‌شناسی کجروی دارد.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- نهج‌البلاغه، (1980)، تصحیح صبحی صالح، بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
- اسمیت، فیلیپ، (1383)، درآمدی بر نظریه فرهنگی، ترجمۀ حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- بابایی، احمدعلی، (1382)، برگزیده تفسیر نمونه، چ سیزدهم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- بحرانی، آل‌عصفور، یوسف بن احمدبن ابراهیم، (1423ق)، النجفیه من الملتقطات اللیوسفیه، بیروت: دارالمصطفی لاحیاء التراث.
- ترنر، برایان اس، (1380)، وبر و اسلام (با پانوشت‌های انتقادی و مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی ماکس وبر)، ترجمة حسین بستان و همکاران، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- جمعی از مترجمان، (1377 الف)، ترجمة جوامع الجامع، چ دوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- جمعی از مترجمان، (1377 ب)، تفسیر هدایت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- جوادی آملی، عبدالله، (1381)، شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، قم: اسراء.
- جوزف نای، (1388)، «قدرت نرم و رهبری»، ترجمۀ عسگر قهرمان‌پور، عملیات روانی، ش 21، ص128.
- حسینی همدانی، سیدمحمدحسین، (1380)، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران: چاپ محمدباقر بهبودی.
- دیلمی، حسن، 1412ق، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم، شریف رضی.
- سخاوت، جعفر، (1374)، جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی (رشته علوم اجتماعی)، تهران: دانشگاه پیام‌نور.
- سلیمی، علی و محمد داوری، (1385)، جامعه‌شناسی کجروی، چ دوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- سلیمی، علی و همکاران، (1388)، همنشینی و کجروی؛ نگاهی به دیدگاه‌های اسلامی و یافته‌های اجتماعی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- سلیمی، علی، (1388)، «رویکرد کارکردی به دین: تأملی در سنجه‌های دینداری از منظر آموزه‌های اسلامی»، اسلام و علوم اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ش 1، ص11ـ47.
- صالحی‌زاده، عبدالهادی، (1390)، تحلیل محتوای گزاره‌های دینی ناظر به محورهای نظریات کجروی (بزهدیدگی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
- صدر، سیدمحمد، (1420ق)، ماوراء الفقه، بیروت: دارلأضواء للطباعه و النشر و التوزیع.
- صدوق، محمدبن علی، (1378)، عیون‌الاخبار، تهران: جهان.
- طالقانی، سیدمحمود، (1362)، پرتوى از قرآن، چ چهارم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیرالقرآن، چ پنجم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- عضودانلو، حمید، (1386)، آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، چ دوم، تهران: نشر نی.
- فضل‌الله، سیدمحمدحسین، (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت: دااملاک للطباعه و النشر.
- فلسفی، محمدتقی، (1368)، الحدیث ـ روایات تربیتى، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- کارل، آلکسی، (1354)، انسان، موجود ناشناخته، ترجمۀ پرویز دبیری، تهران: افست.
- کاشانی، ملافتح‌الله، (1336)، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: کتابفروشی علمی.
- کلینی، محمدبن یعقوب، (1365)، الکافى، چ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- کوئن، بروس، (1372)، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمة غلام‌عباس توسلی و رضا فاضل، چ هشتم، تهران: سمت.
- کرون، جیمز، (1390)، جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی (چگونه مسائل اجتماعی را حل کنیم)، ترجمۀ مهرداد نوابخش و فاطمه کرمی، تهران: جامعه‌شناسان.
- مازندرانی، محمدهادی بن محمد صالح، (1421ق)، شرح اصول کافی، تعلیق: میرزا ابوالحسن شعرانی، ضبط و تصحیح: علی عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- مجلسی، محمدباقر، (1404ق)، بحارالأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- نجفی خمینی، محمدجواد، (1398ق)، تفسیر آسان، تهران: اسلامیه.
- نجفی، محمدحسن، (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- نوریها، رضا، (1386)، زمینه جرم‌شناسی، چ سوم، تهران: کتابخانه گنج دانش.
- هژبری، روح‌الله، (1390)، بررسی دیدگاه پدیدارشناسی کجروی از منظر قرآن و روایات، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه باقرالعلوم(ع).
)