نوع مقاله : تخصصی
نویسنده
دکتری دانش اجتماعی مسلمین، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم،ایران
چکیده
دانش اجتماعی مسلمین که از زوایای گوناگون به ژرفانگری در مسائل اجتماعی پرداخته است، با کنترل شایسته‌ی آسیب‌های اجتماعی در سده‌های میانی، نقش مهمی در فراز تمدنیِ جامعه‌ی مسلمان داشته است. از میان رویکردهای گوناگون دانش اجتماعی مسلمین، رویکرد خطابی بیشترین اثرگذاری را بر اندیشه و رفتار مردمان داشته و عمومی‌ترین وجه از دانش اجتماعی مسلمین بوده است. متون رویکرد خطابی به دلیل توجه ویژه به آداب و رسوم و بسیاری از روابط میان‌فردی و اجتماعی، ترکیبی متوازن و متناسب با شرایط و اقتضائات زمانه‌ی خویش ارائه کرده و به افراد، نگرشی سازنده در برابر موقعیت‌های زندگی می‌بخشیدند. کامیابی دانش اجتماعی مسلمین در بروز رفتارهای بهنجار از سوی شهروندان، این پرسش را ایجاد می‌کند که آیا بازخوانی و روزآمد کردن الگوهای اثرگذار رویکرد خطابی بر جامعه و فرهنگ، در این روزگار نیز می‌تواند جامعه‌ی مسلمان را در کنترل آسیب‌های اجتماعی یاری کند؟ این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفیِ جهت‌دار، دیدگاه‌ها و نظریه‌های اندیشمندان مسلمان را در رویکرد خطابی، بازآفرینی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آثار اندیشمندان مسلمان در رویکرد خطابی با تکیه بر ویژگی‌هایی مانند اخلاق‌گرایی، آگاهی‌بخشی، بهره‌گیری از روش اقناعی و همچنین گستردگی و گوناگونی مخاطب، چهار محور اصلی را در کنترل بهینه آسیب‌های اجتماعی مورد توجه قرار داده‌اند: واقع‌نگری در رویارویی با آسیب‌های اجتماعی؛ ترسیم چشم‌انداز قابل دستیابی از جامعه‌ی مطلوب؛ بهبود جامعه‌پذیری و نهادینه‌سازی شبکه‌ی اجتماعی؛ برجسته‌سازی بن‌مایه‌های اصیل فرهنگی در سبک زندگی.
کلیدواژه‌ها
- ابراهیمی‌پور، قاسم، (1394)، «علم اجتماعی مسلمین: رویکردها و روش‌ها»، معرفت فرهنگی اجتماعی، زمستان، ش25، ص27-52.
- ابوالقاسمی، سیده مریم، و نسرین فخیمی، (1395)، «تأملی در آداب و رسوم و مسائل اجتماعی اهل فتوت در متون نثر عرفانی تا پایان قرن ششم هجری»، فصلنامه عرفان اسلامی، زمستان، ش50، ص165-186.
- ابوعلی مسکویه، احمد، (1374)، جاویدان خرد، ترجمه تقی‌الدین محمد شوشتری، تهران: فرهنگ کاوش.
- ایمان، محمدتقی، و محمدرضا نوشادی، (1390)، «تحلیل محتوای کیفی»، فصلنامه پژوهش، پاییز و زمستان، سال سوم، ش2، ص15-44.
- بوردیو، پی‌یر، (1390)، تمایز: نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: ثالث.
- بهار، محمدتقی، (1349)، سبک‌شناسی، تهران: امیر کبیر.
- پارسانیا، حمید، (1386)، درسنامه اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، قم: دانشگاه باقرالعلوم.
- ـــــــــــــــ ، (1389)، روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی، قم: کتاب فردا.
- ترابی فارسانی، سهیلا، و علی‌اکبر غندی، (پاییز 1394)، «آداب‌نامه‌ها و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری اجتماعی»، تاریخ اسلام و ایران، ش117، ص65-102.
- تفضلی، احمد، (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
- ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا، (1387)، بدیع‌الزمان همدانی و مقامات‌نویسی، تهران: حوزه هنری.
- رجائی، فرهنگ، (1373)، معرکه جهان‌بینی‌ها، تهران: احیاء کتاب.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، (1383)، از گذشته ادبی ایران، تهران: سخن.
- سعدی، (1371)، کلیات، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.
- ـــــــــــــــ ، (1372)، بوستان، تهران: ققنوس.
- ـــــــــــــــ ، (1394)، گلستان، مقدمه و تصحیح محمدعلی فروغی، قم: آسمان علم.
- شرفی، محبوبه، (پاییز 1390)، «اندرزنامه‌نویسی سیاسی در عصر ایلخانی»، مطالعات تاریخ اسلام، ش10، ص93-114.
- شمیسا، سیروس، (1373)، انواع ادبی، تهران: فردوس.
- عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر، (1312)، قابوس‌نامه، با مقدمه و حواشی سعید نفیس، تهران: مطبعه مجلس.
- قندهاری، فیروزه، (1385)، «اندرزنامه‌های کهن و بازتاب آن‌ها در ادبیات سده‌های اولیه اسلامی»، چهارمین همایش ادبیات تطبیقی، ص125-136.
- گیدنز، آنتونی، (1381)، جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نی.
- ـــــــــــــــ ، (1387)، تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقیان، تهران: نی.
- مسجدی، حسین؛ موسوی، سیدحامد و صفیه توکلی، (بهار 1392)، «فرآیند اخلاقی شدن جامعه از نگاه سعدی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، ش17، ص219-243.
- مشتاق‌مهر، رحمان، (1385،)، «حکمرانی آرمانی ایرانیان در اندرزنامه جاویدان خرد»، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، بهار و تابستان، ش6، ص85-98.
- مطهری، مرتضی، (1376)، مجموعه آثار، تهران: صدرا.
- معین، محمد، (1364)، مجموعه مقالات، به کوشش مهدخت معین، تهران.
- مقدم، سعید، (1393)، «بررسی روش‌شناسی بنیادین سیاست‌نامه نویسی در دوره میانه»، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، پاییز، ش20، ص25-44.
- مهرآوران، محمود و مهدی قاسمی، (1393)، «نقد اجتماعی در آثار سعدی»، مطالعات انتقادی ادبیات، پاییز، ش3، ص11-40.
- نظام‌الملک، حسن طوسی، (1347)، سیر الملوک، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- واعظ کاشفی سبزواری، حسین، (1350)، فتوت‌نامه سلطانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
)